A guerra hispano-estadounidense, denominada comúnmente en España como guerra de Cuba ou Desastre do 98, en Cuba como guerra hispano-cubano-norteamericana, e en Porto Rico como guerra hispanoamericana, foi un conflito bélico que enfrontou a España e aos Estados Unidos en 1898, resultado da intervención estadounidense na guerra de Independencia cubana. La Imagen y repercusiones de la Guerra de Cuba en Galicia (1895-1898). Malia a distancia, este conflito foi vivido dun modo moi próximo desde Galicia, que polos seus importantes portos marítimos foi testemuña de primeira man tanto das triunfales partidas de tropas como dos calamitosos retornos. Nestas circunstacias foise forxando na opinión pública galega unha particular perspectiva sobre o que na Antilla estaba sucedendo, e que, entre outras reaccións, produciu unha sorprendente ola de euforia patriótica e belicismo exacerbado.
Os galegos que escribiron a historia de Cuba..Carmen Barcia, descendiente de galegos e profesora de Historia na Universidade da Habana, partiu de que os cubanos "somos unha mestura de españois e africanos", xa que chegaron á illa un millón de africanos e de españois. De entre os procedentes da Península Ibérica, destacan os galegos, abrigo na etapa entre 1880 e 1930
Ao final do conflito España foi derrotada e os seus principais resultados foron a perda por parte desta da illa de Cuba (que se proclamou república independente, pero quedou baixo tutela de Estados Unidos), así como de Porto Rico, Filipinas e Guam, que pasaron a ser dependencias coloniales de Estados Unidos. En Filipinas, a ocupación estadounidense degeneró na guerra filipino-estadounidense de 1899-1902. O resto de posesións españolas do Pacífico foron vendidas ao Imperio alemán mediante o tratado hispano-alemán do 12 de febreiro de 1899, polo cal España cedeu ao Imperio alemán os seus últimos arquipélagos "as Marianas (excepto Guam), as Palaos e as Carolinas" a cambio de 25 millóns de marcos.
En 1898 desátase a guerra de Estados Unidos contra España, durante o infancia do rei Alfonso XIII e a regencia de María Cristina. O presidente español era Práxedes Mateo Sagasta, e o presidente norteamericano era William McKinley.
Esta guerra foi coñecida como Guerra de Cuba, Guerra Hispano-Cubano-Norteamricana, Guerra Hispano-Americana ou Spanish-American War.
Como resultado desta guerra Cuba lograría a súa "independencia" e España perderia o resto das colonias de America e Asia (Porto Rico, Filipinas e Guam) , que foron cedidas a Estados Unidos, trala derrota. Estados Unidos convértese en potencia colonialista.
Causas do conflito
Durante o século XIX, as potencias mundiais disputábanse territorios e areas de influencia económica para colocar os seus produtos industriais e obter materias primas para as súas industrias.
Na Conferencia de Berlin de 1884, as potencias eurooas (Inglaterra, Alemania, Francia, España e Portugal) repartíronse as súas áreas de influencia e expansión no continente africano e asiático, e en particular Chinesa, que non alcanzaron a desmembrar polo sesencadenamiento da Primeira Guerra Mundial.
Pero malia os acurerdos logrados en Berlin, continuaron as disputas e conflitos en determinados puntos e frontreras que non estaban ben delimitados, entre outros o incidente de Fachoda entre franceses e británicos, as disputas germano-portuguesas polo porto mozambiqueño de Kionga, o ultimátum lanzado polos ingleses contra a expansión portuguesa en Zambia e a polémica desatada entre franceses, británicos, alemáns e españois polo dominio de Marruecos.
Os Norteamericanos, que non participaron en Berlin no reparto de Africa e Asia, fixaron a súa área de influencia no Caribe, en America e no Pacífico, en HawaI e Xapón. Tanto nunha zona como noutra atopábanse valiosas colonias españolas (Cuba e Porto Rico no Caribe, Filipinas, as Carolinas e as Marianas no Pacífico) que resultarían unha presa fácil debido á forte crise política que sacudía a súa metrópoli española desde o final do reinado de Isabel II. No caso de Cuba, o seu forte valor económico, agrícola e estratéxico xa provocara numerosas ofertas de compra da illa por parte de varios presidentes estadounidenses (John Quincy Adams, James Polk, James Buchanan e UlyssesGrant), que o goberno español sempre rexeitou. Cuba non só era unha cuestión de prestixio para España, senón que se trataba dun dos seus territorios máis ricos e o tráfico comercial do seu capital, A Habana, era comparable ao que rexistraba na mesma época Barcelona.
Trala Revolución Francesa e Norteamericana, comezaron a axitarse ventos independentistas en America, e en particular en Cuba, O nacemento dunha burguesia local e a limiticaciones ao comercio impostas por España, sobre todo a cana de azucar, axitaban a augas. Entre 1868 e 1878 desatouse en Cuba a Guerra dos Dez Anos, baixo o liderado de Carlos Manuel de Céspedes hacendado do oriente de Cuba. A guerra culminou coa firma da Paz de Zanjón, que non sería máis que unha tregua. As concesións en materia de autonomia eran limitadas e non conformaron aos rebeldes que volveron levantarse en 1880 na chamada Guerra Chiquita. O mesmo ano de 1880 se abolia a escravitude en Cuba.
José Martí, escritor, pensador e líder independentista cubano, foi desterrado a España en 1871 por mor das súas actividades políticas. Martí nun principio ten unha posición pacifista, pero co pasar dos anos a súa posición radicalízase. É por isto que convoca aos cubanos á "guerra necesaria" pola independencia de Cuba. Con tal fin crea o Partido Revolucionario Cubano baixo o cal organízase a Guerra do 95.
Estados Unidos, que tiña os ollos púetos nas colonias españolas, e en particular en Cuba, incentivaba a rebielion. A controversia entre EEUU e España foi en aumento, con fortes campañas de prensa. En Norteamérica insistíase na valentía dos heroes cubanos, aos que se mostraba como uns libertadores loitando por liberarse do yugo dun goberno e un país que era descrito como tiránico, corrupto, analfabeto e caótico. Pola súa banda, os españois, que non tiñan ningunha dúbida da intención de EEUU por anexionarse a illa, debuxaban a uns hacendados avariciosos e arrogantes, sostidos por unha nación de ladróns indisciplinados, sen historia nin tradición militar, aos que España debería darlles unha lección.
Cada vez parecía máis inminente o desencadenamiento do conflito entre dúas potencias que as potencias centrais países consideraban "de segunda": unha impetuosa, nova e aínda en desenvolvemento, que buscaba facerse un oco na política mundial a través da súa crecente economía, e outra vella potencia, que intentaba manter a influencia que lle quedaba dos seus antigos anos de gloria. Os líderes estadounidenses viron na diminuída protección das colonias, produto da crise económica e financeira española, a ocasión propicia de presentarse ante o mundo como a nova América, a nova potencia mundial, cunha acción espectacular. De feito esta guerra foi o punto de crebe no gran ascenso da nación estadounidense como poder mundial, pero para o seu antagonista significou a acentuación dunha crise que non se resolvería ata a segunda metade do século XX, cando España finalmente logra recompoñerse e situarse nuevamente entre as principais nacións do mundo.
O de Cuba non era o primeiro conflito internacional desatado polo control das colonias españolas. En 1885, o Imperio Alemán intentou estender o seu dominio sobre o noreste de Papúa ás Illas Carolinas, onde se prevía establecer un protectorado debido ao seu valor estratéxico. A intentona foi duramente combatida por España, que estaba presente no arquipélago desde 1521 e reclamara a súa soberanía por primeira vez en 1667; no entanto, os alemáns (do mesmo xeito que noutras ocasións fixeran os británicos) argüían que España as abandonou ao eliminar a presenza militar en 1787, aínda que a actividade misionera e comercial renovouse posteriormente e mantido durante todo o século XIX. A mediación do Papa León XIII terminou, do mesmo xeito que noutras ocasións, co recoñecemento da soberanía española, aínda que se permitiu aos alemáns establecer unha estación naval e un depósito de carbón nunha das Carolinas.
En Cuba a situación militar española era complicada. Os mambises, dirixidos por Antonio Maceo e Máximo Gómez, controlaban o campo cubano quedando só baixo control colonial as zonas fortificadas e as principais poboacións. O Capitán Xeral español Weyler, designado para a illa, decidiu recorrer á política de Reconcentración, consistente en concentrar aos campesiños en reservas vixiadas. Con esta política pretendía illar aos rebeldes e deixalos sen suministros. Estas reservas vixiadas provocaron que empeorara a situación económica do país, que deixou de producir alimentos e bens agrícolas.
Esta situación fixo que se radicalizase aínda máis o proceso independentista e a exacerbación do odio cara ao dominio colonial. Na Habana, sucedíanse manifestacións e enfrontamentos entre os sectores independentistas e españolistas. Por outra banda, moitos cubanos influyentes reclamaban insistentemente en Washington a intervención estadounidense. O goberno dos Estados Unidos, vendo a posibilidade de que o exército independentista en Cuba lograse derrocar finalmente ao español, e con iso perder a posibilidade de controlar a illa, decídese a intervir.
O hundimiento de Maine
Coa escusa de asegurar os intereses dos residentes estadounidenses na illa, o goberno estadounidense enviou á Habana o acoirazado de segunda clase Maine. Era o típico modo de actuar das potencias: enviar unha forza a países de "segunda orde" coa escusa de proterger ás súas subditos, para intervir. Hai numerosos exemplos deste procedemento. Podemos citar exemplos como a agresión francesa á Confederación durante a época de Rosas e a posterior agresión Anglo-Francesa no Río da Prata, a invasión brasileira á Banda Oriental do Uruguay en 1964, etc.
A viaxe do Maine, máis que unha protección aos residentes norteamericanos en Cuba, era máis ben unha manobra intimidatoria e de provocación cara a España, que se mantiña firme no rexeitamento da proposta de compra realizada polos Estados Unidos sobre Cuba e Porto Rico.
O 25 de xaneiro de 1898, o Maine facía a súa entrada na Habana sen previo aviso da súa chegada, o que era contrario ás prácticas diplomáticas tanto da época como actuais. En correspondencia a este feito, o goberno español enviou ao crucero Vizcaya ao porto de Nova York.
Malia o inoportuno da visita do Maine á Havana, as autoridades locais españolas trataron con toda amabilidad á tripulación estadounidense. Con todo, ás 21:40 do 15 de febreiro de 1898, unha explosión ilumina o porto da Habana. O Maine saltara polo aire. Dos 355 tripulantes, morreron 254 homes e 2 oficiais. O resto da oficialidad gozaba, a esas horas, dun baile dado no seu honor polas autoridades españolas.
Sen esperar o resultado dunha investigación, a prensa sensacionalista de William Randolph Hearst publicaba ao día seguinte en titular: "O barco de guerra Maine partido pola metade por un artefacto infernal segredo do inimigo". Unha acusación apresurada, sen probas nin fundamento.
A fin de determinar as causas do hundimiento creáronse dúas comisións de investigación, unha española e outra estadounidense, posto que estes últimos negáronse a unha comisión conxunta. Como era de esperar, os estadounidenses sostiveron desde o primeiro momento que a explosión fora provocada e externa. A conclusión española foi que a explosión era debida a causas internas. Os españois argumentaron que non podía ser unha mina como pretendían os estadounidenses, pois non se viu ningunha columna de auga e, ademais, si a causa da explosión fose unha mina, non terían que estalar os pañoles de munición. No mesmo sentido, fixeron notar que tampouco había peixes mortos no porto, o que sería normal nunha explosión externa.
Tradicionalmente foi unha opinión moi estendida entre os historiadores españois o crer que a explosión foi provocada polos propios estadounidenses para utilizala como desculpa para a súa entrada na guerra. Unha típica operación de "falsa bandeira", cuxa responsabilidade moitas veces queda sen resolver ou se coñecen moito tempo despois.
Algúns estudos actuais apuntan a unha explosión accidental da santabárbara, motivada polo calentamiento dos mamparos que a separaban da carboeira contigua, que neses momentos estaba ardendo. Outros estudos recentes sinalaron que, dados os desperfectos causados pola explosión, si a explosión estivese provocada por algún artefacto externo, esta faría ao barco saltar (literalmente) do auga.
Algúns dos documentos desclasificados polo goberno de EE.UU. sobre a Operación Mangosta (proxecto para a invasión de Cuba posterior ao fracaso de Bahía de Cochinos) avalan a polémica hipótese de que a explosión foi causada en realidade polo propio goberno de EE.UU. co obxecto de ter un pretexto para declarar a guerra a España. A típica acción de "falsa bandeira" que citamos.
España negou desde o principio que tivese algo que ver coa explosión do Maine, pero a campaña mediática realizada desde os xornais de William Randolph Hearst, hoxe día o Grupo Hearst, un dos principais imperios mediáticos do mundo, convenceron á maioría dos estadounidenses da culpabilidad de España.
EE.UU. acusou a España do hundimiento e declarou un ultimátum no que se lle esixía a retirada de Cuba, ademais de empezar a mobilizar voluntarios antes de recibir resposta. Outra típica actitude imperialista cara a terceiros países. (Por exemplo, os citados no Río da Prata do século XIX)
Pola súa banda, o goberno español rexeitou calquera vinculación co hundimiento do Maine e negouse a plegarse ao ultimátum estadounidense, declarándolle a guerra en caso de invasión dos seus territorios. Comezaba así a Guerra hispano-estadounidense.
Desenvolvemento da guerra
Con anterioridad aos feitos do Maine, Estados Unidos ordenara á súa flota do Pacífico que se dirixise a Hong Kong e fixese alí exercicios de tiro ata que recibise a orde de dirixirse ás Filipinas e á Illa de Guam. Tres meses antes habíase decretado bloqueo naval á illa de Cuba sen que mediase declaración de guerra algunha, e cando se declarou a guerra, esta fíxose con efectos retroactivos ao comezo do bloqueo.[1]
As tropas de Estados Unidos rápidamente arribaron a Cuba e mentres estaban sendo derrotadas en terra, a Armada dos Estados Unidos destruíu dúas flotas españolas, unha na Batalla de Cavite, en Filipinas, e outra na batalla naval de Santiago de Cuba. O goberno español pediu en xullo negociar a paz.
Santiago de Cuba rendeuse o 16 de xullo. Algunhas cifras estiman os falecidos na campaña, que culminou con tómaa de Santiago, en ao redor de 600 pola parte española, 250 pola estadounidense e 100 pola cubana.
Malia que a guerra foi gañada principalmente polo apoio dos mambises, o xeneral Shafter impediu a entrada victoriosa dos cubanos en Santiago de Cuba, baixo o pretexto de "posibles represalias". Como adoita suceder, aos protagonistas locais "deixáronos fóra".
O 25 de xullo, o Xeneral Nelson A. Miles, con 3.300 soldados, desembarcó en Guánica comezando a ofensiva terrestre en Porto Rico. As tropas de EE.UU atoparon resistencia a comezos da invasión. A primeira escaramuza entre os estadounidenses e as tropas españolas e puertorriqueñas produciuse en Guánica, e a primeira resistencia armada produciuse en Yauco no que se coñece como o Combate de Yauco. Este encontro foi seguido polos combates de Fajardo, Guayama, Coamo, e polo Combate do Asomante. [2]
Un grupo de puertorriqueños convencidos de que Porto Rico podería gañar a súa independencia, levou a cabo un levantamiento armado en Ciales que se coñeceu como o Grito de Ciales e proclamaron a república de Porto Rico. As autoridades españolas que non tiñan coñecemento de que o alto o lume fora asinado reprimiron o levantamiento.[3]
Consecuencias da guerra
Mediante os acordos de Parides de 1898, acórdase a futura independencia de Cuba, que se concretará en 1902. Independencia ou cambio de patrón" España cede Filipinas, Porto Rico e Guam.
As restantes posesións españolas en Asia, (Illas Marianas, Carolinas e Palaos), incapaces de ser defendidas debido á súa lejanía e a destrución de boa parte da flota española, foron vendidas a Alemania en 1899 por 25 millóns de pesetas, polo tratado Germano-español. Estes territorios, que pasan de mans españolas a germanas, serian arrebatados a Alemania no século XX.
Tratados de Paris de 1898
Art. 1°. España renuncia a todo dereito de soberanía e propiedade sobre Cuba. En atención a que dita illa, cando sexa evacuada por España, vai ser ocupada polos Estados Unidos, estes, mentres dure a súa ocupación, tomarán sobre si e cumprirán as obrigacións que, polo feito de ocupala, impúxolles o dereito internacional (...)
Art 2°. España cede aos Estados Unidos a illa de Porto Rico e as demais que están agora baixo a súa soberanía nas Indias Occidentais, e a illa de Guam no arquipélago das Marianas ou Ladróns.
Art. 3°. España cede aos Estados Unidos o arquipélago coñecido polas illas Filipinas (...).
Art 5°. Os Estados Unidos, (...) transportarán a España, á súa costa, aos soldados españois que fixeron prisioneiros de guerra as forzas estadounidenses ao ser capturada Manila.
Ao terminar a guerra xurdiu unha polémica no interior dos Estados Unidos, respecto ao destino das colonias recientemente adquiridas. Houbo quen sostivo o argumento de preparar ás nacións subdesarrolladas para a democracia e quen defendían o principio de autodeterminación nacional que figura na Declaración de Independencia estadounidense. En Filipinas, os insurgentes que loitaran contra o colonialismo español, como adoita suceder, pronto empezaron a loitar contra as tropas de Estados Unidos. Moitos intelectuais, como o filósofo William James e o presidente da Universidade Harvard, Charles Eliot, denunciaron estas accións como traizón dos valores estadounidenses.
Pese ás críticas dos antiimperialistas, Estados Unidos comezou a gravitar cada vez con máis forza en toda a área do Caribe. O Presidente Theodore Roosevelt propuxo construír unha canle en Centroamérica, e en 1903 ofreceu ao goberno colombiano comprar unha franxa de terra do que hoxe é Panamá.
Ao mesmo tempo que Colombia rexeitaba a oferta de Roosevelt, desatouse unha rebelión no área designada para a ubicación da canle. Roosevelt apoiou a revolta e rápidamente recoñeceu a emancipación de Panamá fronte a Colombia. Uns días despois, o francés Phillip Bunau Varilla, quen viaxou a Washington como Embaixador Extraordinario e Plenipotenciario da naciente República de Panamá, vendeu a Estados Unidos a zona da canle. En 1914, a Canle de Panamá abriuse ao tráfico marítimo.
As tropas estadounidenses abandonaron Cuba en 1902, pero esixiuse á nova república que outorgase bases navales a Estados Unidos. Así mesmo prohibiuse a Cuba subscribir tratados que puidesen atraela á órbita doutra potencia estranxeira. Tamén se garantiu a capacidade de intervención de Estados Unidos no novo estado a través da Enmenda Platt, vigente ata 1934. A Filipinas concedéuselle un autogobierno limitado en 1907 e independencia absoluta en 1946. En 1952 o Congreso dos Estados Unidos aproba para o territorio non incorporado de Porto Rico un goberno propio limitado.
Cuba libre"
Como se sabe, desde o 960 de nosa era, os Vokingos estiveron en America, desde Mexico a Tiahianacu e Cerro Corá, Desde que o 27 de outubro de 1492 en que o falso "descubridor" de America, Cristóbal Colón puxo o seu pé en Cuba, este nunca volveu ser un país libre. Foi colonia do Imperio Español ata 1898, e cando parecía independente, o invasor estadounidense instálase na illa.
Logo da ditadura de Fulgencio Batista, un mozo de 32 anos chamado Fidel Castro Ruz entra como un heroe nacionalista que salvaría á illa. Con todo, pouco durou a ilusión: en 1960 Cuba pasaba dun imperialismo a outro, ou mellor devandito dunha cara da moeda á outra: de Estados Unidos á URSS. Constrúese o "paraíso socialista": desde entón Cuba carece de liberdades e vive en constante economía de guerra. A situación agravouse coa caída do comunismo en 1991, cando por obrigación pasouse a un "nacional-comunismo".
O resto das antigas colonias e territorios españois pasan a virar baixo a órbita de EEUU, e nalgúns casos de potencias exranjeras como Inglaterra e Francia.
Arxentina ten un bo exemplo diso en Malvinas, que coa complicidade e axuda norteamericana, permanece baixo as garras de Inglaterra a partir de 1833.
É hora de que os pobos americanos abran os ollos.
Notas
1. De Cristóbal Colón a Fidel Castro, el Caribe frontera imperial. Autor: Juan Bosch.
2. http://home.coqui.net/sarrasin/historia.htm Breve relato de la Guerra Hispano Americana en Puerto Rico. 2008-12-05
3.Ayala, César J. Puerto Rico in the American Century: A History Since 1898. UNC Press, 2007. ISBN 0807831131. P.343
Fuentes y biblografía
- Departamento de Estado de los Estados Unidos
- Un recuerdo al Maine. La odisea de España en las Provincias de Ultramar
- La guerra de España y Estados Unidos en Cuba
- 1898: El fin de un imperio (web sobre la Guerra Hispanoestadounidense)
- 1898 La Guerra Hispano Americana en Puerto Rico
- Película de 1898 filmado por Thomas A Edison durante la guerra en Cuba
- http://es.metapedia.org/wiki/Guerra_Hispano-Estadounidense
- Historia de España. Joseph Pérez, 2000
Copyright © La Gazeta Federal / Leonardo Castagnino
Refrencias; https://www.google.es/search?q=gallegos+en+la+guerra+de+cuba
Imagen y repercusiones de la Guerra de Cuba en Galicia (1895-1898)
Autor/a. Alfonso Iglesias Amorín .
Prologuista. Enrique Sáez Ponte
http://www.usc.es/libros/index.php/spic/catalog/book/292